تحقق شبکه ملی اطلاعات در سال ۱۴۰۳

 امروز- لیلا زمانی
هر دولتی که سر کار می‌آید یکی از وعده‌های اصلی‌ وزارت ارتباطات آن، راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات است؛ اما چرا شبکه ملی اطلاعات بعد از 17 سال از خبر راه‌اندازی‌اش هنوز پروژه‌ای مبهم است که نامش تنها با قطع اینترنت گره خورده و کاربران از آن با ترس و وحشت صحبت می‌کنند؟
شبکه ملی اطلاعات که با نام‌های دیگر اینترنت ملی و شبکه ملی اینترنت نیز شناخته می‌شود، اینترانت ملی ایران است. این شبکه پروژه‌ای برای توسعه زیرساخت اطلاعاتی امن و پایدار ملی در ایران است. طبق تعریف مصوب در تبصره ۲ ماده ۴۶ قانون برنامه پنجم توسعه و مصوبه شورای عالی فضای مجازی «شبکه ملی اطلاعات کشور، شبکه‌ای مبتنی بر قرارداد اینترنت (IP) به همراه سوئیچ‌ها و مسیریاب‌ها و مراکز داده‌ای است به صورتی که درخواست‌های دسترسی داخلی و اخذ اطلاعاتی که در مراکز داده داخلی نگهداری می‌شوند به هیچ‌وجه از طریق خارج کشور مسیریابی نشود و امکان ایجاد شبکه‌های اینترانت و خصوصی و امن داخلی در آن فراهم شود.»
ایده اولیه این شبکه در سال ۱۳۸۴ در وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات تحت عنوان «اینترنت ملی» و «شبکه ملی اینترنت» طرح شد و مراحل مطالعاتی آن در دولت نهم انجام شد. سپس در سال ۱۳۸۹ با عنوان «شبکه ملی اطلاعات» در قانون برنامه پنجم توسعه گنجانده شد و طبق قانون برنامه بنا بر آن بود که این شبکه تا پایان این برنامه، سال ۱۳۹۵، کامل گردد. تا پایان دولت دهم ضمن اصلاحاتی در طراحی، مرحله آزمایشی و پایلوت آن انجام شد. در دولت یازدهم، پس از تعیین الزامات این شبکه توسط شورای عالی فضای مجازی، نسخه اولیه آن افتتاح شد که شامل مرکز تبادل ترافیک داده زیرساخت و کارساز نام دامنه ملی می‌شود و امکان تفکیک ترافیک داخلی و خارجی شبکه را فراهم می‌کند، تا رشد تولید محتوای داخلی و استفاده بیشتر از ترافیک داخلی صورت پذیرد و هزینه‌های ترافیک کاهش پیدا کند و سرعت افزایش پیدا کند.
این طرح تا سال ۱۳۹۸ حدود ۱۹ هزار میلیارد تومان هزینه دربرداشته‌است.
تعریف و الزامات قانونی شبکه ملی اطلاعات
فارغ از هر گونه مصوبه قانونی از آنجا که بسیاری از خدمات دولت در بستر الکترونیکی عرضه می‌شوند، عدم یکنواختی کیفیت دسترسی اینترنتی به خدمات الکترونیکی می‌تواند موجب تفاوت و تبعیض در دریافت خدمات بشود و این نقض اصل سوم قانون اساسی کشور ایران و قوانین دیگر ضد تبعیض همچون ماده ۲۷ قانون مدیریت خدمات کشوری را دربر خواهد داشت؛ لذا شبکه ملی اطلاعات به عنوان زیرساخت عرضه خدمات دولت الکترونیکی باید طوری طراحی بشود که برای همه ساکنین کشور ایران دسترسی یکنواخت و عادلانه به خدمات دولت الکترونیکی را فراهم بیاورد. به بیان ساده نقص فنی طراحی شبکه ملی اطلاعات یا زیرساخت‌های دسترسی خدمات الکترونیکی معادل نقض اصل۳ قانون اساسی ایران است.
طبق تعریف مصوب در تبصره ۲ ماده ۴۶ قانون برنامه پنجم توسعه «شبکه ملی اطلاعات کشور، شبکه‌ای مبتنی بر قرارداد اینترنت (IP) به همراه سوئیچها و مسیریابها و مراکز داده‌ای است به صورتی که درخواستهای دسترسی داخلی و اخذ اطلاعاتی که در مراکز داده داخلی نگهداری می‌شوند به هیچ‌وجه از طریق خارج کشور مسیریابی نشود و امکان ایجاد شبکه‌های اینترانت خصوصی و امن داخلی در آن فراهم شود.» طبق قانون برنامه بنا بر آن بوده‌است که این شبکه تا پایان این برنامه، سال ۱۳۹۵، کامل گردد».
به دنبال برگزاری جلسه پانزدهم شورای عالی فضای مجازی در تاریخ ۱۳۹۲/۱۰/۰۳ این تعریف از شبکه ملی اطلاعات از سوی این شورا از غالب برنامه توسعه‌ای حالت دائمی پیدا کرد و در ادامه، مصوبه شورای عالی الزامات حاکم بر تحقق شبکه ملی اطلاعات به عنوان زیر ساخت ارتباط فضای مجازی کشور به شرح زیر اعلام شد:
شبکه‌ای متشکل از زیرساخت‌های ارتباطی با مدیریت مستقل کاملاً داخلی.
شبکه‌ای کاملاً مستقل و حفاظت شده نسبت به دیگر شبکه‌ها (از جمله اینترنت) با امکان تعامل مدیریت شده با آنها.
شبکه‌ای با امکان عرضه انواع محتوا و خدمات ارتباطی سراسری برای آحاد مردم با تضمین کیفیت از جمله قابلیت تحرک.
شبکه‌ای با قابلیت عرضه انواع خدمات امن اعم از رمزنگاری و امضای دیجیتالی به کلیه کاربران.
شبکه‌ای با قابلیت برقراری ارتباطات امن و پایدار میان دستگاه‌ها و مراکز حیاتی کشور.
شبکه‌ای پرظرفیت، پهن باند و با تعرفه رقابتی شامل مراکز داده و میزبانی داخلی.
به نوشته وبسایت رسمی مرکز ملی فضای مجازی «این شبکه بنابر تکالیف قانونی و مصوبات شورای عالی فضای مجازی باید تحت نظارت مرکز ملی فضای مجازی، توسط وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات ایجاد شود و پس از صدور مجوز توسط مرکز ملی فضای مجازی، آغاز به کار نماید و خدمات خود را به عنوان زیرساخت ارتباطی فضای مجازی، به آحاد ملت اعم از کاربران حقیقی و حقوقی در بخش‌های مختلف دولتی، عمومی و خصوصی ارائه نماید».
چه کسانی باید پروژه را به سرانجام برسانند؟
در کنار چیستی و مستقل بودن یا نبودن شبکه ملی اطلاعات، اینکه چه ارگان یا نهادی مسئول راه‌اندازی بخش‌های مختلف این شبکه است نیز مورد مناقشه قرار دارد. براساس سند الزامات شبکه ملی اطلاعات، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات مجری این شبکه معرفی شده و مرکز ملی فضای مجازی هم ناظر اجرا و تکمیل این شبکه معرفی شده است. اما در دولت گذشته وزیر ارتباطات و معاونان او در شرکت ارتباطات زیرساخت و سازمان فناوری اطلاعات خود را تنها مجری توسعه لایه زیرساخت‌های شبکه ملی اطلاعات معرفی می‌کردند و بر این باور بودند که در لایه‌های دیگر این شبکه از جمله محتوا هنوز سند مدونی وجود ندارد و وظایف سایر دستگاه در این بخش مشخص نشده است.
اما واقعیت این است که شرایط فعلی و برخی از اظهارنظرها نشان می‌دهد شفاف نبودن وظایف مسئولان راه‌اندازی لایه‌های مختلف شبکه ملی اطلاعات چندان باعث اختلاف بین مرکز ملی فضای مجازی و وزارت ارتباطات روی این شبکه نشده است.
آنچه سبب می‌شود مرکز ملی فضای مجازی ادعای وزارت ارتباطات پیشین را در آن زمان و در زمینه راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات به‌طور کامل قبول نداشته باشد بر سر موضوعی به نام توسعه پیام‌رسان‌ها و جویشگر بومی است که در سند الزامات شبکه ملی اطلاعات نیز روی آن تأکید شده است.
تاکنون دبیر شورای عالی فضای مجازی و دیگر اعضای مرکز ملی فضای مجازی بارها اعلام کرد‌ه‌اند بیش از ۹۰ درصد جست‌وجوی کشور ازطریق گوگل انجام می‌گیرد و نزدیک به ۹۰ درصد پیام‌‌های کاربران در فضای مجازی ازطریق پیام‌رسان‌های تلگرام و واتساپ رد و بدل می‌شود. به باور این مرکز در چنین شرایطی چگونه می‌توان این ادعای را پذیرفت که ۸۰ درصد شبکه ملی اطلاعات براساس سند الزامات این شبکه راه‌اندازی شده است. هم شورای عالی فضای مجازی و هم وزارت ارتباطات دولت پیشین اعلام می‌کردند که یکی از روشن نشدن این موضوع که شبکه ملی اطلاعات تا چه میزان راه‌اندازی شده یا خیر نداشتن معماری برای آن است. به‌دنبال همین اتفاق هم در شهریور سال ۹۹ معماری این شبکه توسط شورا تصویب و برای اجرا به وزارت ارتباطات دولت دوازدهم ابلاغ شد.
زارع‌پور: شبکه ملی اطلاعات ۵۹ درصد پیشرفت داشته است
وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات تاکید کرد که پیشرفت شبکه ملی اطلاعات از ۳۰ درصد در زمان تحویل دولت سیزدهم به بیش از ۵۹ درصد در ظرف یک‌سال و اندی رسیده است. عیسی زارع‌پور در جلسه دیروز مجلس شورای اسلامی و در جریان بررسی سوال تعدادی از نمایندگان در خصوص اقدام وزارت ارتباطات برای توسعه شبکه ملی اطلاعات بیان کرد: همانطور که در جلسه رای اعتماد به مجلس قول دادم تحقق شبکه ملی اطلاعات در صدر برنامه‌های وزارت ارتباطات قرار داشته و برای این‌که این مهم محقق گردد تمام منابع وزارتخانه را بسیج کردم. اولویت اول وزارت ارتباطات تحقق شبکه ملی اطلاعات در لایه‌های مختلف است. شورای راهبردی توسعه شبکه ملی اطلاعات با مسئولیت بنده شکل گرفته و هر هفته جلسه برگزار می‌کند.
وی در ادامه اظهار کرد: معاون برنامه ‌ریزی وزارتخانه به عنوان دبیر این شورا منصوب شده و تمام منابع وزارتخانه پای این پروژه آورده شده است. ۷ پروژه کلان تعریف شده است که مبتنی بر مصوبه شورای عالی فضای مجازی در سال ۱۳۹۹ است. در این طرح وظایف دستگاه‌های مختلف برای تحقق شبکه ملی اطلاعات تعریف شده است که از ۵۳ بند ۳۷ بند آن مستقیما به وزارت ارتباطات باز می‌گردد. ۲۰۰ زیر پروژه برای تحقق اهداف تعریف شده است و در این جلسات قرارگاهی میزان پیشرفت این پروژه‌ها بررسی می‌شود. در این دو ماه به دلیل حساسیت‌های پیش آمده جلسات به صورت روزانه برگزار شده است.
وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات در ادامه تصریح کرد: یکی از مشکلاتی که وجود داشت این بود که شاخصی برای پیشرفت شبکه ملی اطلاعات وجود نداشت. وزیر قبلی مدعی بود که این شبکه ۷۰ درصد پیشرفت داشته اما مرکز ملی فضای مجازی پیشرفت آن را ۳۰ درصد اعلام می‌کرد ما در وهله اول سعی کردیم به یک ادبیات مشترک برسیم و بیش از ۱۰۰ شاخص تعریف کردیم تا میزان پیشرفت شبکه ملی اطلاعات را به شکل کمی اعلام کنیم. براساس آخرین سنجش‌ها در ابتدای دولت سیزدهم با وجود این‌که قریب به ۱۰ سال از هدف گذاری برای تحقق شبکه ملی اطلاعات می‌گشت میزان پیشرفت آن تنها ۳۰ درصد بود.
زارع پور تاکید کرد: اما امروز با افتخار اعلام می‌کنیم با تلاش شبانه‌روزی وزارت ارتباطات میزان تحقق شبکه ملی اطلاعات بیش از ۵۹ درصد پیشرفت داشته است. در ۱۰ سال تنها ۳۰ درصد پیشرفت داشته اما در ظرف یک سال و اندی به پیشرفت ۵۹ درصدی رسیده است و با برنامه ‌ریزی صورت گرفته ظرف یکسال و نیم آینده یعنی تا سال ۱۴۰۳ شبکه ملی اطلاعات محقق خواهد شد. وی ادامه داد: البته این پروژه یک کار پویا و دائمی است که متناسب با فناوری‌های روز باید توسعه یابد. ما به دنبال ایجاد یک شبکه پرسرعت، با کیفیت و امن در گستره جغرافیایی جمهوری اسلامی ایران هستیم که خدمات با کیفیت و پرسرعت و مطبوع به مردم ارائه شود. اگر حمایت‌ها ادامه داشته باشد شاید زودتر از سال ۱۴۰۳ این پروژه به سرانجام برسد.
نقش شبکه‌ملی اطلاعات به عنوان تامین کننده‌ 
زیرساخت دولت‌ الکترونیکی
- تامین زیرساخت مناسب برای تبادل و اشتراک گذاری اطلاعات دستگاه‌های اجرایی (شبکه ارتباطی اختصاصی بین دستگاهی دولت و شبکه رایانش ابری اختصاصی)
- دسترسی پرسرعت دستگاه‌های اجرائی به شبکه ملی اطلاعات(شبکه‌های ارتباطی اختصاصی)
- ارتباط تمام دفاتر پیشخوان دولت به یکدیگر از طریق شبکه ملی اطلاعات (شبکه ارتباطی اختصاصی دفاتر پیشخوان دولت)
- ارائه خدمات الکترونیکی از طریق درگاه‌های خدمات و سامانه‌های اطلاعاتی تحت وب و دفاتر پیشخوان دولت (شبکه ارتباطی عمومی)
- دسترسی خانوارها و بنگاه‌های کسب و کار با پهنای باند پرسرعت به شبکه ملی اطلاعات (شبکه‌های دسترسی ارتباطی عمومی) برای دریافت خدمات الکترونیکی
- توسعه کارت هوشمند ملی و کاربری‌های آن برای دریافت خدمات الکترونیکی آحاد مردم از دستگاه‌های دولتی از سامانه‌های اطلاعاتی مستقر در زیرمجموعه‌های خدمت رسان آن دستگاه ها و درگاه‌های خدمات الکترونیکی تحت وب
- توسعه امضای الکترونیکی و گواهی دیجیتالی در خدمات بین دستگاهی، بنگاه‌های کسب وکار و مردم
- توسعه سامانه‌های اطلاعاتی و پنجره‌های واحد دستگاهی بمنظور تجمیع اطلاعات، خدمات به دستگاه ها، بنگاه‌های کسب وکار و مردم هم راستا با زیرساخت‌های تامین شده مورد نیاز
- توسعه خدمات الکترونیکی از طریق رسانه‌های فراگیر نظیر تلفن همراه
نقش شبکه‌ملی اطلاعات به عنوان تامین کننده‌ زیرساخت خدمات چندرسانه‌یی 
- تامین و تقویت زیرساخت پرظرفیت و مناسب برای انتقال اطلاعات ترافیک منابع داخلی و خدمات چندرسانه ای (شبکه ارتباطی عمومی )
- تامین زیرساخت‌های پرظرفیت و مناسب برای ذخیره سازی اطلاعات وب و چندرسانه ای(شبکه را یانش ابری عمومی)
- اتصال پرسرعت خانوارها و بنگاه‌های کسب وکار به شبکه ملی اطلاعات(شبکه‌های دسترسی ارتباطی عمومی) برای دریافت خدمات چندرسانه ای و دسترسی به منابع داخلی از طریق این شبکه
- ایجاد مراکز مدیریت عملیات شبکه، پایش و سامانه‌های مدیریت منابع شبکه ای شامل آدرس‌های عددی، نام‌های دامنه و DNSها
- توسعه و مدیریت وب عمومی و اجتماعی هم راستا با توسعه ظرفیت و زیرساخت‌های مورد نیاز
- توسعه و مدیریت وب تجاری و فروشگاه‌های مجازی هم راستا با توسعه ظرفیت و زیرساخت‌های مورد نیاز
- توسعه و مدیریت وب آموزشی و دانشگاه ها و مراکز آموزشی مجازی هم راستا با توسعه ظرفیت و زیرساخت‌های مورد نیاز
- توسعه خدمات چندرسانه ای هم راستا با توسعه ظرفیت و زیرساخت‌های مورد نیاز
- راه اندازی خدمات عمومی وب داخلی نظیر موتورهای جستجو و پست الکترونیکی
نقش شبکه‌ملی اطلاعات به عنوان تامین کننده‌ زیرساخت وب عمومی، اجتماعی، تجاری و آموزشی
- توسعه و افزایش ظرفیت ارتباطات بین الملل و اینترنت جهانی بر حسب نیاز
- مدیریت میزان پهنای باند دسترسی کاربران داخلی از شبکه ارتباطی عمومی به اینترنت جهانی
- توسعه و تقویت سامانه پالایش هوشمند ملی هم راستا با افزایش ظرفیت‌های ارتباطات بین الملل و اینترنت جهانی
- ایجاد و توسعه سامانه‌های همکار مانند فهرست سفید با سامانه پالایش هوشمند ملی برای ارائه دسترسی اینترنتی ویژه به کاربران خاص مانند دانش آموزان، خانواده ها و …
- ایجاد و توسعه موتورهای جستجوی داخلی فرامرزی برای رفع نیاز کاربران مطابق سیاست‌های نظام