کاهش اتکای کشورها به دلار

 امروز- لیلا زمانی
 سال‌هاست که مسوولان و صاحبنظران به دنبال حذف تاثیر دلار بر اقتصاد کشور هستند، اما نتیجه قابل توجهی به دست نیامده است. یکی از ابزارهایی که معمولاً در بحث دلارزدایی از اقتصاد کشور مطرح می‌شود انجام مراودات بر اساس ارزهای محلی و حذف دلار در مناسبات تجاری است. این سیاست در دولت سیزدهم با جدیت در حال پیگیری است و یکی از مهم‌ترین اقدامات ایجاد دفتر و شعب بانک روسی در کشور است که در هفته گذشته این اتفاق رخ داد.
محمد مخبر نیزدر پنجاه و یکمین جلسه هیأت مدیره اتحادیه پایاپای آسیا عزم راسخ اعضا برای ایجاد فصل جدیدی از روابط اقتصادی و تعاملات مالی و تجاری را ستود، از دلارزدایی به عنوان پاسخ اجتناب‌ناپذیر کشورها به پروژه سلاح‌سازی از دلار سخن گفت و پیشنهاداتی مهم برای ارتقا کارآیی و اثربخشی این سازوکار بین المللی ارائه داد.
معاون اول رئیس جمهور در ادامه سخنان خود به بررسی نقش دلار در اقتصاد جهان پرداخت و گفت: آنچه پس از پرداختن به پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های اقتصاد ایران مایلم به آن اشاره کنم و مورد تأکید این اجلاس نیز می‌باشد، نقش دلار در اقتصاد جهان است. در دنیای امروز، موقعیت پیشرو دلار، امتیازات بسیاری را به ایالات متحده در همه امور تجارت بین‌الملل اعطا کرده است. کسب‌وکارها و مصرف‌کنندگان ایالات متحده از واردات ارزان، نوسان کم در قیمت‌ها، تاثیرگذاری بالای سیاست‌های پولی آمریکا بر اقتصاد جهان و سهولت در مبادلات سود برده‌اند و تقاضای مناسب برای اوراق خزانه‌داری ایالات متحده نیز به این کشور این امکان را داده است که کسری بودجه بالا در این کشور، هزینه چندانی برای اقتصاد آن همراه نداشته باشد.
وی با بیان اینکه این روزها خبرهای متعددی از اقدام دولت‌ها برای کنار گذاشتن دلار از معاملات و استفاده از ارزهای محلی شنیده می‌شود، اظهار داشت: افزایش اخیر نرخ تورم در جهان، به ویژه در دوران پساکرونا و ریسک‌های سیاسی و به ویژه اعمال تحریم‌های شدید، موجب شده است تا کشورهای مختلف دنیا به دنبال یافتن راهکارهای عملیاتی برای کاهش نقش و در نهایت حذف دلار از مبادلات تجاری خود باشند.مخبر یادآور شد: چندی پیش وزیر خزانه‌داری آمریکا اعتراف کرد که «استفاده از تحریم‌ها می‌تواند نقش دلار را به عنوان ذخیره جهانی کاهش داده و هژمونی دلار را تضعیف کند»؛ تاکنون، دلار مهم‌ترین اهرم ابرقدرتی و توان تحریمی آمریکا بوده که اکنون زنگ خطر تضعیف این اهرم قدرتمند به صدا درآمده است.
معاون اول رئیس جمهور ادامه داد: دیگر دلارزدایی یک «انتخاب داوطلبانه» توسط کشورها نیست، بلکه یک ‌پاسخ اجتناب‌ناپذیر کشورها به «پروژه سلاح‌سازی از دلار» است. سلاح‌سازی از دلار در چند دهه گذشته از جمله مهمترین عواملی است که کشورها را وادار کرده به‌دنبال یافتن راهی برای رهایی از عواقب تحریم‌های دلاری احتمالی در آینده باشند.
به گفته مخبر، تضعیف دلار می‌تواند تهدیدی جدی برای نفوذ آمریکا در صحنه جهانی باشد. این چشم‌انداز برای آمریکایی‌ها نگران‌کننده است و این نگرانی در گزارش‌های اخیر اندیشکده‌های آمریکایی نیز به وضوح منعکس شده است.
معاون اول رئیس جمهور تاکید کرد: کشورها به طور فزاینده‌ای به دنبال کاهش اتکای خود به دلار هستند. از نشانه‌های کاهش وابستگی کشورها به استفاده از دلار، کاهش سهم دلار در ذخایر ارزی کشورهاست به طوری که طبق آمار صندوق بین‌المللی پول، سهم دلار در ذخایر ارزی کشورها، از ۷۱ درصد در سال ۲۰۰۰ به ۵۸ درصد در سال ۲۰۲۲ کاهش پیدا کرده است. مخبر یادآور شد: همانطور که دلارزدایی فقط محدود به کاهش استفاده از دلار نیست، بلکه کاهش استفاده از نظامات و زیرساخت‌های دلاری را هم شامل می‌شود.
تاکید اعضای اتحادیه پایاپای آسیایی 
بر گسترش مبادلات با ارزهای ملی و حذف دلار
روسای بانک مرکزی سری لانکا، میانمار، و معاونین بانک مرکزی کشورهای بوتان و مالدیو درارتباط زنده تصویری با اجلاس اتحادیه پایاپای آسیایی بر گسترش مبادلات تجاری با استفاده از ارز های ملی تاکید کردند .
در این ارتباط تصویری ضمن اشاره به افزایش همگرایی پولی و بانکی میان اعضا تصریح کردند قطعا استفاده از ارز های ملی در تجارت خارجی میان اعضا می‌تواند در همگرایی بیشتر کشورهای عضو کمک کند و در آینده نزدیک حجم تجارت خارجی نیز رشد روز افزونی خواهد یافت.
در پنجاه و یکمین اتحادیه پایاپای اسیایی علاوه بر حضور ۹ عضو اصلی اتحادیه پایاپای آسیایی کشورهای روسیه، بلاروس، افغانستان و بانک توسعه اسلامی نیر حضور دارند.
در این اجلاس علاوه بر تصمیمات مهمی در زمینه دلار زدایی و کاهش وابستگی به دلار در مبادلات بین اعضا، از پیام رسان بین بانکی اعضا به منظور بی‌نیاز شدن از سوئیفت رونمایی خواهد شد.اتحادیه پایاپای آسیایی با هدف کاهش نیاز و وابستگی به ارزهای جهانروا به ویژه دلار در دهه ۷۰ میلادی تاسیس شد.
معاون امور بین الملل بانک مرکزی نیز در این اجلاس با تاکید برتصمیم‌گیری در زمینه سبد ارزی تسویه افزود: علاوه بر نحوه عضویت و استفاده از ارزهای محلی برای تسویه مبادلات، سه ارز دیگر به عنوان ارزهای سبد تسویه در دستور کار اجلاس قرار دارد تا در حد امکان وابستگی و نیاز کشورها را برای پایاپای سازی در دفاتر اتحادیه به دلار و یورو کاهش دهیم.
اعضای اتحادیه پایاپای آسیایی به‌زودی سوئیفت را کنار می‌گذارند
معاون بین‌الملل بانک مرکزی گفت: ظرف یک ماه آینده پیام‌رسان بین‌بانکی بین اعضای اتحادیه پایاپای آسیایی جایگزین سوئیفت می‌شود و هزینه مبادلات را بین اعضا کاهش می‌دهد.
محسن کریمی در حاشیه پنجاه و یکمین اجلاس اتحادیه پایاپای آسیا در جمع خبرنگاران گفت: هم اکنون ۹ کشور آسیایی عضو اتحادیه پایاپای هستند و ۲ کشور بلاروس و موریس درخواست عضویت در این اتحادیه را داده‌اند و درخواست آنها بررسی خواهد شد.وی ادامه داد: از برخی از کشورهای آسیایی هم برای عضویت در این اتحادیه دعوت شده است.
معاون بین‌الملل بانک مرکزی گفت: ایران سال گذشته یک پیام‌رسان اختصاصی برای مبادله پیام‌های بانکی بین اعضای اتحادیه پایاپای طراحی و در اجلاس سال گذشته مطرح کرد و این پیام رسان در این مدت در کمیسیون‌ها و کمیته‌های تخصصی بررسی شده و اعضای اتحادیه پایاپای آسیایی بر جایگزینی پیام رسان اختصاصی به جای سوئیفت تاکید کردند.وی بیان کرد: پیام‌رسان جایگزین سوئیفت احتمالا طی یک ماه آینده در میان اعضای اتحادیه پایاپای آسیایی اجرا می‌شود.
کریمی در مورد ظرفیت‌های پیام‌رسان جدید گفت: این پیام‌رسان فقط برای اعضای اتحادیه پایاپای آسیایی و ارتباط آنها با یکدیگر است که البته می‌تواند ۱۰۰ درصد نیاز اعضا را پوشش دهد و جایگزین سوئیفت شود که باعث کاهش هزینه مبادلات بین اعضاء خواهد شد.
وی اظهارداشت: روز گذشته پیام‌رسان پیشنهادی ایران در جلسه کمیته فنی ارائه شد و اعضاء بر استفاده از این پیام رسان تاکید داشتند و فاز عملیاتی شدن این پیام‌رسان ظرف یکی دو ماه آینده آغاز خواهد شد.
معاون بین‌الملل بانک مرکزی مزیت اصلی پیام‌رسان جدید بانکی را تبادل پیام‌های بانکی بین اعضا و بی‌نیازی از پیام رسان سوئیفت عنوان کرد.وی اظهارداشت: اتحادیه پایاپای آسیایی گفت: این اتحادیه از دهه ۱۹۷۰ تاسیس شد و از همان ابتدا هدف آن تأکید بر کاهش نیاز دلار در مبادلات ارزی بین اعضاء بود و در سال‌های اخیر که به واسطه تحریم‌ها و همچنین شرایط جهانی و کاهش جهان‌روایی دلار اتفاق افتاده نیاز به مبادلات تجاری اعضاء با ارزهای محلی بیشتر شده و استفاده از ارزهای محلی به جای دلار و یورو در دستور کار اعضاء قرار گرفته است.
کاهش سهم دلار در ذخایر بین‌المللی و تبادلات تجاری
یک کارشناس اقتصادی با تاکید بر اینکه کشورهای دنیا به سمت استفاده از ارزهای محلی و ارزهای فراملی به غیر از دلار حرکت می‌کنند، گفت: اقدامات برای حذف دلار افزایش یافته که این مسأله خود را در کاهش سهم دلار در ذخایر بین‌المللی و تبادلات بین‌المللی نشان داده است.
«اصغر بالسینی» کارشناس اقتصادی درباره بی‌اثر کردن تحریم‌ها علیه اقتصاد و حذف دلار در مراودات، گفت: به دلیل تغییرات مختلف که در فضای اقتصاد بین‌الملل به وجود آمده در سال‌های اخیر حرکت به سمت تکثر استفاده از ارزها در مناطق مختلف جهان به‌شدت افزایش یافته است.
وی افزود: آمریکا به دلیل سوءاستفاده‌های گسترده‌ای که از دلار به عنوان ابزار فشار بر کشورهای مختلف انجام داده است، عملاً شرایطی را به وجود آورده که تعاملات ارزی بین‌المللی اگر در راستای منافع آمریکایی‌ها نباشد با محدودیت مواجه می‌شود و بهترین ابزاری که از آن استفاده می‌شود دلار است که چندین دهه به عنوان ارز جهان‌شمول و جهان روا گسترش داشته است.
اقدامات چین و روسیه برای حذف دلار
این کارشناس اقتصادی اظهار داشت: در چنین شرایطی است که کشورهای مختلف تجربه‌های ارزشمندی را به دست آورده‌اند، برای مثال کشور ما به عنوان کشوری که در حوزه تحریم‌ها به شدت تحت تأثیر تحریم‌های ظالمانه به خصوص در حوزه تبادلات ارزی و بین‌المللی قرار گرفته یا کشور روسیه به عنوان کشوری که در سال‌های اخیر با تحریم‌های زیادی مواجه بوده و در این زمینه گام‌های موثری برداشته است.وی بیان کرد: از سوی دیگر چین هم به عنوان یک کشور با رشد اقتصادی بالا پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰ میلادی از لحاظ تولید ناخالص داخلی، آمریکا را هم پشت سر بگذارد بر این اساس به عنوان کشور رو به گسترش طبیعتاً به دنبال این است که ارز خود را به عنوان ارز رقیب در کنار دلار مطرح کند.
استفاده از پیام‌رسان بانکی روسی رو به گسترش است
بالسینی افزود: تمام این عوامل باعث شده است که حرکت به سمت ارزهای محلی و ارزهای فراملی به غیر از دلار افزایش یابد و این مسأله خود را در کاهش سهم دلار در ذخایر بین‌المللی و تبادلات بین‌المللی نشان داده است.
این کارشناس اقتصادی گفت: در خصوص کشور ما نیز به دلیل محدودیت‌هایی که وجود داشته است به طور مثال در یک سال اخیر با محدودیت‌های که در حوزه سوئیفت به عنوان پیام‌رسان بین‌المللی به وجود آمده بود، پیام‌رسان روسی SPFS که یکی از پیام‌رسان‌های رو به گسترش است جایگزین شده تا کشور در حوزه تبادلات ارزی دچار مشکل نشود.
پیشنهاد ایجاد ارز دیجیتال بانک‌های مرکزی در اجلاس پایاپای آسیایی تهران
وی با اشاره به اجلاس پایاپای آسیایی که در تهران برگزار شد، گفت: پیشنهاد ارز دیجیتال بانک‌های مرکزی یا CDBC بانک‌های مرکزی مطرح شده که تسویه ارزها و تسویه مبادلات بین کشورها با یک ارز دیجیتال بانک مرکزی مورد قبول کشورها اتفاق بیافتد یا اینکه تلاش‌های زیادی صورت گرفته که ارزهای محلی دیگری همچون یوان چین، روپیه هند در تعاملات ارزی و مالی استفاده شود که همه این موارد حرکت نوین و روبه گسترش خوبی است که چالش قابل توجهی برای هژمونی دلار در اقتصاد بین‌الملل ایجاد می‌کند.
آیا دوران پادشاهی دلار به سررسیده است؟
رقابت آمریکا با چین، پیامدهای منفی جنگ روسیه و اوکراین و کشمکش مجدد در آمریکا بر سر سقف بدهی این کشور، باعث شده است وضعیت دلار به‌عنوان ارز غالب جهان بازنگری شود. وبگاه اینکوایِرِر، گزارشی را منتشر کرده و به بررسی عوامل «دلارزدایی» و موانع آن پرداخته است. در این گزارش آمده است:
تبعید روسیه از نظام مالی جهانی در سال گذشته در اثر اِعمال تحریم‌ها، به این احتمال دامن زد که متحدان ضدآمریکایی این کشور، از دلار فاصله بگیرند و روند «دلارزدایی» سرعت بگیرد.
چرا «دلارزدایی» اتفاق می‌افتد؟
۱- بر اساس داده‌های صندوق بین‌المللی پول، سهم دلار از ذخایر رسمی ارزهای خارجی در سه‌ماهه چهارم سال ۲۰۲۲ میلادی به کمترین میزان در ۲۰ سال گذشته، یعنی ۵۸ درصد، کاهش یافت. این موضوع باعث شد تا کشورهایی مانند عربستان سعودی، چین، هند و ترکیه موضوع استفاده از سایر ارزها را بررسی کنند؛
۲- سهم دلار از ذخایر خارجی بانک‌های مرکزی در سه‌ماهه پایانی سال ۲۰۲۲ میلادی به پایین‌ترین حد در ۲ دهه گذشته رسید؛ اما این حرکت تدریجی بود و اکنون تقریباً در سطح سال ۱۹۹۵ میلادی قرار دارد. بانک‌های مرکزی سرمایه خود برای مواقع بحرانی را به صورت دلار ذخیره می‌کنند تا در صورت نیاز به افزایش نرخ ارز در طول بحران‌های اقتصادی، دوام بیاورند. اگر یک ارز در برابر دلار بسیار ضعیف شود، نفت و سایر کالاهای معامله‌شده با ارز آمریکا گران می‌شوند و هزینه‌های زندگی و تورم را افزایش می‌دهند؛
۳- سلطه دلار دولت آمریکا را قادر می‌سازد مانع دسترسی کشورهای تولیدکننده، از روسیه گرفته تا ونزوئلا و ایران، به بازار شود؛ اما تجارت در حال تغییر است: هند در حال خرید نفت روسیه با درهم امارات متحده عربی و روبل روسیه است. چین برای خرید نفت، زغال‌سنگ و فلزات روسیه به ارزش ۸۸ میلیارد دلار از یوان استفاده کرد. شرکت ملی نفت فلات قاره چین و توتال اِنرژیز (شرکت نفت و گاز فرانسوی) اولین معامله گاز طبیعی مایع (اِل‌اِن‌جی) خود را، که با یوان تسویه شده بود، در ماه مارس به پایان رساندند.
جفری یو (Geoffrey Yu)، استراتژیست بانک نیویورک مِلون، اظهار کرد: پس از اِعمال تحریم‌های آمریکا علیه روسیه، سایر دولت‌ها را به این فکر انداخت که «اگر روزی تحریم شوند، چه اتفاقی می‌افتد؟»بر اساس گزارش بانک تسویه‌حساب‌های بین‌المللی (BIS)، سهم یوان از معاملات فارِکس فرابورس جهانی ۱۵ سال پیش، تقریباً هیچ بود؛ اما اکنون به ۷ درصد افزایش یافته است.
چه مانعی در برابر دلارزدایی وجود دارد؟
مدیرعامل صندوق بین‌المللی پول اظهار کرده است که انتظار تغییر سریع در ذخایر دلار آمریکا را ندارد.
دلارزدایی به شبکه گسترده و پیچیده‌ای از صادرکنندگان، واردکنندگان، معامله‌گران ارز، صادرکنندگان بدهی و وام دهندگان نیاز دارد تا به طور مستقل تصمیم بگیرند که از ارزهای دیگر استفاده کنند.
بر اساس داده‌های بانک تسویه‌حساب‌های بین‌المللی، دلار در یک سوی تقریباً ۹۰ درصد تراکنش‌های جهانی فارِکس (بازار تبادل ارز خارجی) قرار دارد که نشان‌دهنده حدود ۶.۶ تریلیون دلار در سال ۲۰۲۲ میلادی است.
به گفته این بانک، حدود نیمی از کل بدهی‌های فراساحلی به دلار است و نیمی از کل تجارت جهانی نیز با استفاده از این ارز صورت می‌گیرد.