کنترل دلار با تقویت حکمرانی ریال

 امروز- لیلا زمانی
حکمرانی حوزه ریال یکی از عرصه های حکمرانی است که در چند دهه گذشته کمتر مورد توجه سیاستگذاران اقتصادی کشور قرار گرفته است. براساس محور نوزدهم از سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی ابلاغی مقام معظم رهبری، شفافیت اقتصادی یکی از مهم ترین راهبردهای سیاستگذاری کشور است؛ براساس این بند از سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی «شفافیت اقتصاد و سالم سازی آن و جلوگیری از اقدامات، فعالیت ها و زمینه های فسادزا به خصوص در حوزه پولی و ارزی» به عنوان یک راهبرد بلندمدت برای سیاستگذاران اقتصادی در نظر گرفته شده است.
کم توجهی به راهبردهای پیشگیرانه جهت جلوگیری از اقدامات و فعالیت های فسادزا موجب شده است تا به جای حذف زمینه های فساد، برای کشف آن، هزینه های قابل توجهی در فرایند رسیدگی قضایی به اقتصاد کشور تحمیل شود. برای مثال در محتویات پرونده یکی از مفسدان اقتصادی سال های اخیر آمده است که این فرد ۱۷۰ هزار تراکنش مالی در قالب ۲۱۹حساب متعلق به اشخاص حقیقی مختلف به ارزش ۱۴ هزار میلیارد تومان داشته است. این معضل در ارتباط با اغلب مشاغل هم وجود دارد و تراکنش های مرتبط با فعالیت های شغلی، با حساب های شخصی انجام می شود و رهگیری آن دشوار است. 
مهم تر آنکه بخشی از فعالیت های اشخاص حقوقی نیز از طریق حساب های شخصی اشخاص حقیقی انجام می شود. همچنین در سال های اخیر، هزاران حساب بانکی متعلق به اشخاص فوت شده و شرکت های منحل شده درحال فعالیت بوده و نیز گردش های وجوه هزاران میلیارد ریالی با حساب های کودکان خردسال یا اشخاص مسن درحال انجام است. همچنین گردش مالی عمده اقدام های تروریستی و مجرمانه اعم از قاچاق کالا، مواد مخدر و ارز، فروش ارز صادراتی خارج از ضوابط بانک مرکزی و... در نظام مالی کشور انجام می شود و حاکمیت، خود را از ظرفیت اطلاعات قابل استفاده از تراکنش های بانکی و حکمرانی که از طریق آن قابل اعمال است، محروم کرده است؛ به عبارت دیگر می توان گفت حکمرانی بدون بهره برداری حداکثری از اطلاعات مربوط به حوزه ریال، مشابه «حکمرانی با چشمان بسته» است.
خوشبختانه در سال های اخیر این رویکرد به تدریج تغییر کرده است و درحال حاضر یکی از مهم ترین برنامه های اقتصادی کشور تقویت حکمرانی در حوزه ریال است. منظور از حکمرانی در حوزه ریال آن است که حاکمیت از ظرفیت هایی که نظام پرداخت ریالی و اطلاعات موجود در تراکنش های بانکی برای اداره کشور ایجاد می کند، استفاده کند. این امر مستلزم ایجاد و تکمیل زیرساخت های اطلاعاتی، قوانین و قواعد در نظام های بانکی، مالیاتی و مبارزه با پولشویی است که به حاکمیت این امکان را می دهد که:
- اولاً، تراکنش های خارج از نظام بانکی (انجام معاملات با اسکناس، ارز و سکه و ظهرنویسی چک) را محدود کند.
- ثانیاً، در ارتباط با هر تراکنش بانکی، از اطلاعات هویتی، مکانی و اقتصادی فرستنده و گیرنده وجه مطلع باشد.
- ثالثاً، در ارتباط با تراکنش های با مبالغ قابل توجه، دقیقاً بداند هدف از انجام تراکنش چه بوده است.
- رابعاً، بتواند با استفاده از اطلاعات به دست آمده، حقوق عامه، اعم از دریافت مالیات قانونی و جلوگیری از اقدامات مجرمانه (اعم از پولشویی و تأمین مالی اقدامات تروریستی) و جلوگیری از اعمال سوداگرانه را پیگیری نماید.
به تعبیر دیگر می توان گفت تقویت حکمرانی در حوزه ریال می تواند فضای اقتصادی کشور را شفاف تر کرده و ظرفیت سیاستگذاری و مدیریت اقتصادی را ارتقا دهد. افزایش شفافیت اقتصادی به تسهیل نظارت بر فعالیت های بانک ها و مؤسسات مالی، جلوگیری از فرار مالیاتی و بهبود تراز بودجه ای، فراهم کردن امکان اخذ مالیات های تنظیمی، مبارزه با فساد اقتصادی، مبارزه عملی با پولشویی در داخل کشور و تأمین مالی فعالیت های تروریستی و به تبع افزایش امنیت ملی، اصلاح نظام حمایتی کشور به منظور کاهش اختلاف طبقاتی، کنترل و ساماندهی بازارها، مبارزه با قاچاق کالا و حمایت از تولید داخل کمک می کند و منجر به اثربخشی بیشتر اقدامات در این حوزه ها خواهد شد.
شایان ذکر است در سال های گذشته قوانین و مقررات متعددی در این حوزه توسط مجلس شورای اسلامی، دستگاه های مختلف دولتی، ستاد مبارزه با مفاسد اقتصادی، شورای عالی مبارزه با پولشویی، شورای پول و اعتبار و ... تصویب شده است. قانون اصلاح قانون صدور چک، بند «ح» تبصره «۱۶» قانون بودجه سال ۱۳۹۸، قانون پایانه‎ های فروشگاهی و سامانه مؤدیان، اصلاح قانون مبارزه با پولشویی و آیین نامه اجرایی آن و دستورالعمل شفافیت تراکنش های اشخاص، نمونه هایی از تحولات قانونی و مقرراتی اخیر در حکمرانی ریال هستند که وظیفه اصلی ارکان حاکمیت، اعم از مجلس شورای اسلامی و نهادهای نظارتی، پیگیری اجرایی شدن آنهاست؛ علاوه بر این موارد، استقرار نظام مالیات بر مجموع درآمد شخصیPIT) ) می تواند نقش مؤثری در افزایش شفافیت اقتصادی داشته باشد.
موضوع قابل توجه آنکه حکمرانی در حوزه ریال نیازمند زیرساخت اطلاعاتی کامل، فراگیر، به روز و در دسترس در حوزه های مختلف، اعم از اطلاعات هویتی اشخاص حقیقی و حقوقی و ارتباطات آنها، اطلاعات اقتصادی اعم از شغل و درآمد، اطلاعات اقامتی، اطلاعات مالی و بانکی، اطلاعات دارایی ها و مبادلات آنها و... است. همچنین زیرساخت به اشتراک گذاری امن اطلاعات موجود بین ذی نفعان و نیز استفاده از فناوری های پیشرفته اعم از داده کاوی، هوش مصنوعی، یادگیری ماشین و... جهت تحلیل و نتیجه گیری از انبوه اطلاعات موجود، امری ضروری است.
برای مدیریت دلار، باید ریال مدیریت و کنترل شود
وحید شقاقی، اقتصاددان و استاد دانشگاه خوارزمی، با تاکید بر اهمیت بحث حکمرانی ریال در حوزه ارز می گوید: «اغلب اقتصاددانان به این نتیجه رسیده‌اند که برای کنترل قیمت دلار باید حکمرانی ریال اتفاق بیفتد و لازم است بانک مرکزی حکمرانی ریال را در دستور کار خود قرار دهد. لازم است تا زمان از دست نرفته بانک مرکزی نشست با اقتصاددانان را جدی بگیرد و به دلیل اینکه احتمالا شرایط سال آینده ما سخت خواهد بود، برای مواجهه با این شرایط، مشورت با کارشناسان و اقتصاددانان را در دستور کار خود قرار دهد.»
شقاقی معتقد است: «افزایش قیمت ارز احتمالا پایدار نخواهد بود و به نظر می‌رسد با فروکش‌کردن تنش‌ها در منطقه دوباره شاهد کاهش قیمت ارز باشیم. اما نگرانی ما در حال حاضر بیشتر معطوف به سال آینده است که انتخابات آمریکا در پیش است و احتمال تشدید تحریم‌ها و کاهش صادرات نفت وجود دارد. همه این اتفاقات به ما این هشدار را می‌دهد که باید آگاهانه و با تدبیر عمل کنیم و در حال حاضر نیز مهم‌ترین راهبرد باید با سرعت بحث حکمرانی ریال باشد که اقداماتی را در داخل کشور می‌طلبد. اگر بتوانیم ریال را مدیریت کنیم، امکان کنترل دلار نیز به طور قطع وجود خواهد داشت، اما تا زمانی که ریال مدیریت نشود، امکان کنترل دلار هم وجود نخواهد داشت. در حال حاضر، شرایط کشور، شرایط سختی نیست و ما باید از هم‌اکنون برای شرایط سخت‌تر آماده شویم و اقدامات پیشگیرانه را آغاز کنیم.»
انتقاد رئیس بانک مرکزی از نگاه سیاسی برخی اقتصاددانان
رئیس کل بانک مرکزی گفت: بسیاری از اقتصاددانان تا ساعت‌ها می‌توانند در رابطه با نقاط ضعف کشور صحبت کنند، اما غافل از اینکه چند دقیقه بتوانند نقاط قوت اقتصاد ایران را مطرح کنند و زمانی که گرد و غبارهای سیاسی کم شود و بتوانیم از دانش صاحبنظران و اقتصاددانان استفاده کنیم، می‌توانیم بسیاری از مشکلات را حل کنیم.
محمدرضا فرزین در اختتامیه دهمین همایش سالانه اقتصاد مقاومتی با عنوان حکمرانی ارزی، ثبات و رونق اقتصادی، اظهار کرد: ارز و ریال دو روی یک سکه هستند و زمانی که درباره ارز صحبت می‌کنیم در واقع در رابطه با پول صحبت می‌کنیم؛ بنابراین وقتی درباره حمرانی ارزی صحبت می‌کنیم، باید حکمرانی ریال را نیز مد نظر قرار دهیم. حکمرانی ریال باید تقویت شود و تا جایی که می‌شود سهم ریال حتی در تجارت کشور نیز افزایش یابد.
وی با تاکید بر اینکه ایران با وجود تحریم‌ها به معنای اقتصادی باز است، گفت: سهم واردات و صادرات به GDP ایران بسیار بزرگ است که نشان می‌دهد کشوری با اقتصاد باز هستیم و به همین دلیل اقتصاد کشور به نرخ ارز حساس است.
فرزین بیان کرد: مراودات ایران با دنیای خارج زیاد است و به دلیل تجارت بالا مراودات مالی با دنیا نیز بسیار بالاست و، چون دارای اقتصادی باز هستیم دائما با خطر اثر نوسان نرخ ارز روی متغیرهای کلان اقتصادی مواجه هستیم.
رئیس کل بانک مرکزی تاکید کرد: قبل از تحریم، نظام بانکی وظیفه اصلی را در مبادلات تجاری داشت و از ابزارهای مختلف در این زمینه استفاده می‌کرد، در سال‌های پیش از تحریم بیشتر واردات از محل تجارت بوده و مراودات مالی آن‌چنانی نداشتیم. در این دوره تراز تجاری و تراز پرداخت‌ها همواره مثبت بوده و مشکلی در تجارت خارجی و نقل و انتقالات پولی نیز نداشته‌ایم.
وی با بیان اینکه قبل از تحریم‌ها روند مشخص بود، افزود: نظام بانکی در تجارت خارجی فعال بود و با هزینه کمی تجارت خارجی جریان داشت؛ اما تحریم‌ها باعث شد نقشه تجاری کشور تغییر کند، پس از تحریم‌ها تجارت از غرب به سمت شرق رفت، اما نظام مالی کشور همچنان در غرب است و به شرق منتقل نشده است، برای مثال در انگلستان سه بانک داریم و این در حالی است که تجارت آنچنانی با این کشور نداریم؛ اما در چین با این حجم تجارت، بانکی نداریم؛ بنابراین باید نظام مالی را نیز به سمت شرق ببریم چرا که در این زمینه با مشکل مواجه هستیم.
عالی ترین مقام بانک مرکزی بیان کرد: پس از تحریم‌ها نقل و انتقالات مالی از بانک‌ها خارج شده و از ابزارهای دیگری استفاده می‌کنیم که پرهزینه‌ و پرریسک‌تر هستند و برنامه‌ریزی و کنترل آن‌ها نیز سخت‌تر شده است.
عالی‌ترین مقام بانک مرکزی اظهار داشت: بسیاری از اقتصاددانان تا ساعت‌ها می‌توانند در رابطه با نقاط ضعف کشور صحبت کنند، اما غافل از اینکه چند دقیقه بتوانند نقاط قوت اقتصاد کشور را مطرح کنند و زمانی‌که گرد و غبارهای سیاسی و زد و خوردهای سیاسی کم شود و بتوانیم از دانش صاحبنظران و اقتصاددانان کشور استفاده کنیم، می‌توانیم بسیاری از مشکلات را حل کنیم. در حوزه تجارت و ارز نیز این گونه است و می‌توانیم با تکیه بر ظرفیت‌های کشور مسائل را برطرف کنیم.
وی افزود: در حوزه ارز دائما در معرض تهدید بوده‌ایم و همانطور که مقام معظم رهبری بیان کردند در هر زمینه‌ای که در معرض تهدید بوده‌ایم، تقویت شده‌ایم. هم‌اکنون کارشناسان بسیار خوبی داریم که دید مناسبی نسبت به جهان و اقتصاد دارند و استفاده از این ظرفیت به حل مشکلات کمک زیادی می‌کند.
فرزین با بیان اینکه حجم تجارت خود را توانسته‌ایم در سطوح بالایی حفظ کنیم، گفت: هم‌اکنون ۵۰ شعبه در دنیا داریم و دائما به توسعه روابط بین الملل فکر کنیم و باید عوامل محدود کننده را از سر راه برداریم تا حجم تجارت را افزایش دهیم، هر چه کشور بتواند تعاملات بین المللی و روابط مالی خود را توسعه دهد می‌تواند از منافع آن در توسعه کشور استفاده کنیم که این به حکمرانی ارزی برمی‌گردد.
جریانی در کشور دائما حکمرانی ریال را تضعیف می‌کند
وی افزود: جریانی در کشور شکل گرفته که دائما حکمرانی ریال را تضعیف می‌کند و به آن آسیب می‌زند و جریان دیگری وجود دارد که ارز کشورها جایگزین زیادی پیدا کردند؛ بنابراین باید برای حکمرانی ریال به جلوگیری از این جریان‌ها بپردازیم.
رئیس کل بانک مرکزی تاکید کرد: رمزارزها به راحتی می‌توانند در مبادلات جایگزین پول ملی شوند، اما در کشور ما در قانونگذاری و سیاست‌های داخلی بسیاری از وظایف اجتماعی را بر بانک‌ها بار می‌کند و همچنین محدودیت‌هایی را نیز به آن‌ها بار می‌کند و این موجب می‌شود افرادی که ریال نگهداری می‌کنند به سمت استفاده از ارزهای دیگر بروند.
وی افزود: ریال باید حاکم شود و نباید مبادله با ریال را تضعیف کنیم چرا که حاکمیت بانک مرکزی مختل می‌شود، بر همین اساس حکمرانی ریال را در بانک مرکزی دنبال می‌کنیم؛ چون ریال نباید آسیب ببیند چرا که تمام نظام مالی کشور بر اساس ریال است و به هیچ وجه نباید ریال آسیب ببیند، بلکه باید به سمتی برویم که تمام تجارت‌های کشور با ریال انجام شود.
بانک مرکزی مرزبان ریال است
عالی‌ترین مقام بانک مرکزی با اشاره به این موضوع که با ریال آفشوری که مطرح شده باید ریال را جایگزین ارزهای دیگر در روابط با کشورهای همسایه کنیم؛ چون چین و روسیه نیز از این تجربه استفاده کرده‌اند، گفت: در بانک مرکزی مرزبان ریال هستیم و باید ریال را تقویت، حکمرانی و حمایت کنیم.
وی افزود: معضل اصلی کشور موانع حکمرانی ریال است نه دلار؛ بنابراین باید روی ریال متمرکز شویم، ریال امروز جایگزین پیدا کرده و خبرهایی می‌شنویم که اصناف از دلار، شمش و رمزارز استفاده می‌کنند و با افتخار نیز اعلام می‌کنند؛ نهاد قضایی باید ورود کند؛ حق نداریم از غیر ریال استفاده کنیم. چرا که باید ریال تقویت شود و همه از آن استفاده کنند.
فرزین تاکید کرد: همه نهادهای کشور در حکمرانی ریال نقش دارند در صورت حاکمیت ریال می‌توانیم حکمرانی ارزی داشته باشیم، اهداف توسعه‌ای را دنبال کنیم و سطح تجارت خود را افزایش دهیم، ریال باید حتما در سیاستگذاری و مباحث و تحلیل‌های اقتصادی مطرح شود و در دنیایی که تکنولوژی‌های مالی جایگزین دارند و به دلیل تحریم‌ها با محدودیت‌هایی مواجه هستیم باید برای محوریت ریال چاره جویی کنیم.